OSAYAN KO KAPAGINGED

A. OKIT KO KAPHAGINGED

So kiya paginged na dowa a onayan niyan sa ka pephaka moayan niyan. Paganay ron na gapa odi na kawali. O daa gapa, kawali na daa kaphagingedan. Ikadowa na pagtao, o daa pagtao na daa phaginged.

So peman so gapa na madakel a phisosonan niyan: kapalawan, bobongan, sandig, kapantaran, bolinsong, ipanambo. So kapantaran non na aden a basak na aden a gilopaon. Saden sa pakabebetad o gapa na aya den moayan o ingedon.

So peman so pagtao na pat a pikelasian niyan: so mga datu, so mga Ulama, so mga kawasa, so mga miskin. Na sabap sa dii kapakam bida-bida a pangkatan no phaginged, na aya ka khasamporna o mapiya a kapaginged na aya kapiya niyan na mandiator so ka phaginged. Kaan madidiator so diran dii kapaginged ago so diran dii ka paginetao.

Gianan ni bithowan sa Tritib a kandidiatora san. Na maaden kiran so katataayon sa maisa-isa so tindeg giran, nago so antap piran a mapiya apiya 'mbida-bida siran sa okit na asar ka maga ayon-ayon siran sa `nggiginawai siran na mapiya den so diran dii kapaginged. Saden sa piya gayon-nayonan niran a tindeg giran nago antap piran na gioto i pembothowan sa Igma, nago atoran niran a isa ka phaginged.

Naso kipantag o enggagaisa kiran a babaloin a masasangan niran ko kaphaginged a ibarat o ka khawali goso mga gerar na gioto wi kapephamangisenggay o galebek onggagaisa kiran a badal o galebekian na gianan ni bithowan sa Adat. Pedon pen so mahar nago so salakao san.

Marayag a katawi ron sa aya kapekha diangka o ki peropaan ko kaphaginged na saden sa katarotopi sa osayan sangkaya a nem a masaala: paganay ron so kandatu; na ikadowa so ka khaoyagan; na ikatelo so kapaka sowa sa elmo; na ikapat so kasowaa ko atoran no dinol Islam; na ikalima so kinggolalanen ko kiya opakatan; na ikanem so kibegan ko manosia ko kipantagian ka gianan ni kaphaka moayan no tarotop a kalilintad a ped a maana o SALAM.

B. OSAYAN KO ADAT

So adat na basa a makararangkom, ibebetad ko nganin a kipantag o manosia go so betadian a kalalayaman. Kipantag o pizakatawan, Kipantag o pilokes, Kipantag o isa ka phaginged, Kipantag o isa ka phangampong, Kipantag o isa ka aklim. So ki began ka ko pizakatawan ko kipantagian na gioto wi kiya pagadat tingkaon. Na so kapezangka angkaon na gioto wi dangkaon kapagadati na miya aniyayang ka.

So adat na ini ibarat o mga tothol sa tali a pikhakaptaan a Sulu, Tawi-tawi, Maguindanao, Tagolowan, Ranao. Mini tendo ko pizakatawan sa kaapedian ko pilokes, pithanggisaan a inged, piliponganan, phizakampongan. So adat na pekhasabapan sa ka pephaka bager o malobay a kanggiginawai. Mapephaka sipegian so mawatan a kambata-bataa. So adat na pekha 'amorian so bigan ago so miya memegayan ko nganin a pamemegayan.

So adat na mapephaka loto iyan so malogao a paratiya ko Allah. So adat na mapephaka garang ngiyan so matetephol a paninindeg. Isa a kiya sabapan sa kiya pakatindeg o pandi o Islam sa Pilipinas, ped a kiya sabapan sa ka pamomotayag o sindao o Islam sangkai a pat a probinsiya sa Mindanao. Miya isa-isaon a Sulu, Tawitawi, Tagoloan, pat a phangampong a ranao.

C. OSAYAN KO IGMA

So Igma na basa a arab. Aya basaon a meranao na kiya opakatan, piyagayonayonan. Miya baloy a pasad, kiya opakatan ko isa pamilya; Miya baloy a pasad, kiya opakatan ko isa ka phaginged; Miya baloy a pasad, kiya opakatan ko isa ka lipongan; Miya baloy a pasacd, kiya opakatan ko isa ka phangampong; Miya baloy a pasad, kiya opakatan ko isa ka aklim.

So Igma na mini soat sa kabaya o Allaho Taala. Miya baloy a hokoman a itatanor ko ka phaginged: Miya baloy a hokoman a itatanor kon dolon-dolonan: Miya baloy a hokoman ko kapaka phapanta-pantag; Miya baloy a hokoman a itatanor ko nganin, go pekhasabapan sa ka pekha'aden o kalilintad, go kapipiya ginawa ko phaginged: Miya baloy a tanda a mikikilala ko dii kanggiginawai dii ka pagayon-ayon, dii kapagisa-isa.

So inged a daa igmaon na maooparik, so inged a daa igmaon na daa nakodaon, so inged a daa igmaon na kapepegesa. O pagilayang ka so bontal o igma na so dii kanggiginawai sa tarotop i parasian. Na o zong ka ko igma na sii ka phaka okit ko pito a lalan o tarotop a kanggiginawai a moayan no igma: (I) Kaseselai; (2) Kaphoporoay; (3) Kapepeneda: (4) Kapamagadata: (5) Kapamagongowa; (6) Kashisiapa. (7) Kathatabanga.

So Igma na isa a miaka linding ko agama Islam sa Ranao, go mini pagayon niyan, go miaka bageron. So Igma a inembaalan o mga lokes tano na diran dii pagibat-tibatan bage-bageran. Diran dii pakizaksian ko pat a kitab sa Ranao. Kati-i so mga ngaran niyan :

1. Mokadam so Onayan
2. Maradika sa Masiu
3. Dibolodan sa Bayabao
4. Kiraat sa Baloi

Ipephanamba iran sa kabarakat o Allah. So diran dii pagopakatan a ikapiya o diran dii kapaginged go ikapiya o betad diran, ikapiya o kapaka phapanta-pantag giran a misosoat tiran sa kabaya o Allah. Lomagaday ko mga moriatao iran so kapiya niyan na taman den imanto na pekha'ilay so raradian a mapiya.

Na taros a phangaratin niram pen so diran dii pagopakatan a ikapiya o masa iran: (1) Pelilayan niran sa gi a lomolombay (2) Pepharengan niran sa solo a lomalagindab (3) Pesendagan niran sa odang a dii mamesik-pesik (4) Peropetan niran sa orak a da saninsaning ngiyan (5) Pembotowan niran sa alad a kababageran (6) Pemhoboran niran sa ombi a mayao pen (7) Petepedan niran sa balagen (8) Petimbakan niram pen sa sinapang na taros a diran dii tharoon a saden sa maroba sa pasad daya a kiya opakatan na tanan non misogat a morkaan no Allaho Taalah.

Taros a diran dii tharoon a saden sa tao a manganiyaya sa kawali, adat, tamok, niyawa, go so salakao san a phaka-okit sa kapelalalim, ka aniyaya, ka akal, ka sowitik, na khisogaton so morka o Allah. Di mailay a alongon, di masamber a endo, di masekho a ig, di makadapo ko lopa. Miya ilay so kabager o Igma sa Ranao ka miya baloy a garangan iyan so pat a basa sa Ranao a moayan no morka o Allah: (1) Songkor, (2) Gapen, (3) Naas, (4) Bega.

Na so dasan pananggila na kiya sagadan niyan den nanan sa masakit sa taman imanto na daden aba anan ikhada inontabo sa kabaya o Allah. Gianan ni bager o Igma sa ingeda Ranao a pasad o mga lokes tano.

D. OSAYAN KO TARITIB

Inaden mona o Allaho Taalah so taritib sa miaka lima polong gibo ragon nago niyam bo adena so Nabiola Adam. So taritib na isa a onayan no Islam. So Islam na taritib. So ka songkada o tao ko taritib na aya niyan kiya pakaontol. Na so di niyanon ka tarotopa go so ka sobrai niyan non, go so karibatan niyan non na gioto wi da niyan kapaka paginontolan.

So taritib na miaka tokel-tokel ko langowan no kaaden nago makatotokid ko langowan taman. Na so karibatan na mala a paawing o manosia ko Allaho Taallah. So taritib na basa a arab a aya basaon a meranao na atoran, mistaran, bitikan, sempad, pasalan. So kiphapantagen o manosia ko miaden non a so Allah. So kandidiatora o manosia ko langowan a sowaan niyan, so kandidiatora niyan ko kiphapantagen niyan ko ingedian.

SO TARITIB NA DOWA SOSON:

ISAON NA TARITIB

So taritib a ini taritib o Allaho Taallah sa ginawa niyan go so taritib sa kiya pangadenian, go so taritib sa ka pesimba aon. Gianan na taritib a di khaomanan na di khalebatan rowar bo sa idin no Allaho Taallah. Ka so kodaratian nago so iradatian na da madaway nago da mapaawing.

IKADOWA A TARITIB

So taritib a iphagilahamian ko manosia sa kiya baloya niyanon a kalipa ko liyawaw o lopa. Gioto wi taritib a ipetaritib o manosia ko langowan a sowaan niyan go so betadian, go so kiphapantagen niyan ko salakao ron, go so kapiya o di niyan dii kapagintao, go so kapiya di niyan dii kaphaginged. Gioto wi taritib a omanan nago lebatan a mistaran niyan na so koraan a kitab o Allah.

So taritib sa inged da ranao na makaayon so kadakelan non sa kabaya o Allaho Taallah. Aya asal a mithaong ko taritib sa inged da ranao na so mga Sarip a mga alai katao ko agama Islam. Gianan so mga tao a dii mamagaolia a mini sampay siran sa sebangan a alongan. Siran ni miaka wit sii ko katao ko agama Islam, go so kadatu a Islam, nago so bangsa Islam. Miya wajib so ka pembayadi tano kiran sa pananadem.

Na ini ibarat tiran sa od a pamomolan a piamola iran ko kawali o mga Muslim sa sebangan nai a alongan na mithoon na taros a lomiombay na romiangiran a miaka labi magatos ragon a kiya thagompiya niyan ka gioto wi karina sa lomiangkap so Daula Islamia sa Pilipinas ka tantowa miya motayag so sindao o Islam sa sebangan naya a alongan.

Na sabap ko limo o Allah na biya talo iyan so kiya sampayan ko panolon o Islam o ay taman a kiya senep kiran no paratiya iran ko Allah. Ka kagiya aya bo a mini sampay so masa iran na sorat ago tothol, da siran ka toroni sa mga nabi odi na Rasul.

Na sii piakanggolalan no Allah so tepeng ngiyan kiran ko mga Espanyol ago so mga Amerikano, ago so mga Hapon na aya miya olaola sa Pilipinas na so ka pamomotayagon o sindao o agama Islam na lominimpa so Luzon na somialem so Visayas ka kiya parayagan siran ko panolon o soranga o agama Islam na miya akal siran ko ayan biran ka kagiya maada kiran so pat soson a ini linding ko Islam: Isaon so taritib, Ikadowa so Egma, Ikatelo so Adat, Ikapat so bangsa. Gianan ni kiya binesan sa da kapadeng o sindao o agama Islam so sebangan nai a alongan.

Na giya peman a Mindanao na somisindao ron den so Islam na sii mapapayag sa Sulu, Tawi-tawi, Maguindanao, Tagolowan. Na sii tanto a pamomotayag so kalaano o sindao niyan sa inged da Ranao maana giya Masiu, Onayan, Baloi, Poona Bayabao, Lumba a Bayabao. Giyai-i pat a Phangampong nga Ranao a da pagalin ko tindegian a kasasarig ko Allaho Taallah.

a. TARITIB SA MASIU

lphanabiya aken so ka khapayag go lalag ko, ko atoran no taritib sa dalem ma Masiu ambabayaan no pat ta data maana si Abagat, nago si Madayao, nago si Kadayon, nago si Pondag ka siran ni pat ta datu a dadawagan sa kapaar a sorota kambaya-baya sa taritib sa dalema Masiu.

Na isa ka phanabiyaan naken so pat ka agama sa Poona Masiu, nago so nem ka datu sa mimbalay na lomagaday ko pito wa Sulutan ko gapa i Dimasangkay sa Lumba a Masiu a kapapayagan ko Amanola Aminola Maupaat.

Na isa ka dii ka panabiyaan so nem ka datu sa Molondo a piya gingedan i Manzang na lomagaday ko lima ka agama ko lalaboan a titindegan no walo wa sulutan, na aya pepenedan niyan so dowa ka lokes sa Tamparan maana si Barao, nago si Amiting a siran ni dowa a lokes a phagamaan na go phaginaan. So takdir riran sa dalema Masiu nago so lima ka lokes a moriatao o lokes sa datu na lomagadai ko Buadi Digowa, ago si Damam sa Bakolod na aya pepenedan niyan na so walo ka apo sa gapa o Balindong.

Na isa ka dii ka panabiyaan so sapolo ago nem a kalipa, nago so sapolo ago dowa a Ulama, na aya samporna iyan na so dowa a panoroganan sa dalema Masiu maana so Datu a Kabugatan sa Masiu nago so Sultan sa Masiu a siran ni dowa lemba a mga panoroganan sa Gapa a dalema Masiu.

b. TARITIB SA BALOI

Iphanabiya aken so ka khapayag go lalag ko ko atoran no taritib sa dalema Baloi ambabayaan no pat ta datu, maana so Lumbak, nago so Basugad sa Matampay, nago so Kabasagan a siran ni pat ta datu a siaratan sa gaus a diawagan sa paar a sorot a kambabaya-baya sa taritib sa dalema Baloi, nago so dowa mitimbang sa Pantar a siran ni gomaganday sa tarompong nga ipephadoman ko atoran no taritib sa dalema Baloi na pened ko dowa lokes a inama na inina so takdir riran sa dalema Baloi maana so momongan nago so pened.

Na isa ka phanabiyaan naken so nem ma wata sa Mama o Sarip Bato Lakongan na masamporna so kadato o pito wa Maruhom a dii pagkaskasan a kadatu o Sultan sa Baloi a Lumba a panoroganan sa dalema Baloi.

Na isa ka phanabiyaan naken so walo a datu sa Pantao a Ragat, nago so telo wa dato sa dalem a kalengenan na lomagaday ko pat ta inged da paramanis a dalema Baloi maana so Matenggao, nago so Pakalondo, nago so Kadayonan, nago so Pagayawan na pened ko tenday o Dimasoba, nago so pat ta inged sa piphantaran a dalema Baloi maana so Kormatan sigayan pagalamatan go so bago a inged.

Na isa ka phanabiyaan naken so pat to inged a pimbobongan na dalema Baloi maana so Pagalongan, Kabasaran, Dadowan, Kabontalan na lomagaday ko lima inged a piphalawan na taritib a dalema Baloi maana so Batangan, Bangko, Kamponga ragat, Dimayon, Pantao a Ranao, na miontawar ko sapolo ago lima inged a palaya biorodan a masgit a ini pagomareg a bantogan a dalema Balot.

Na phaka ondasen naken so panabiya aken ko siyaw polo ago siyaw ka lipongan a inged ko sebangan na dalema Baloi a siaratan sa panton ni Dato Manggao Dilion na taman sa bibiragi na somindig sa riyawian a intoan na kayo wa maglangit a nayon sa riningkitan a rinantakan a gabon a piphalao a Bembaran a mishasakeb a tandag, ago giya tando ayan a pilindonganan a katiir na lomiagaday sa pandagita a palao a sarangani a marani sa Indonisia a sesendigan a kawali a dalema Baloi ko tamparian sa sebangan.

Na phaka ondasen naken so panabiya ko siyawpolo ago siyaw ka lipongan a inged ko sedepan a dalema Baloi a lomagaday sa Monay a sindigan o Dirowason sa Baloi. Piyangaroma i Mankiyang a poonan a kodarat o pat ta datu sa Monay a miondas a bangsa o pat ta panoroganan sa Kapatagan na mimbalingan sa Iligan a Makam i Sinioda a darodopa i Sandor a isa ko nem ma datu na lomiagaday sa Zamboanga a pikhakola i Dimalawang a diansalan a taritib a sedepan a dalema Baloi a gianan ni lalangkapan na kadatu o Sultan sa Baloi a lemba a panoroganan sa dalema Baloi.

c. TARITIB SA SEBANGAN NA UNAYAN

So Allah i mamponay tangan ko kambaya-baya a dii pamangnian sa limo. Phangning ko ron a di maribat a kiperopaan naken ko atoran no taritib sa sebangan na Unayan sa kambabaya iron o pat ta datu maana so Dolangan, Malalis, Ragayan, Timbab. Siran ni pat ta datu a dadawagan sa kapaar a sorota kambaya-baya sa taritib a sebangan na Unayan.

Na phanabiyaan naken so pat ta wata sa mama o Dianaton sa Butig (Aren sa Poktan), Ariong sa Nanagen, Bongkal sa Makaranon, Angolong sa Sawir, nago so sapolo ago dowa inged a peda ini pagomareg a sebangan na Unayan.

Isa ka phanabiyaan naken so asal a tanto wa Poona Bayabao a aya tanda a lokes a inama na inina na so takdir riran sa Sebangan na Unayan na lomagaday ko siyaw polo ago siyaw a inged a piliponga sa sebangan na Unayan a ped a ini pagomareg a sebangan a dalema Unayan, na aya samporna iyan na so dowa a panoroganan sa sebangan a Unayan maana so Sultan a Domalondong nago so Sultan sa Butig. Siran ni dowa lemba a mga panoroganan sa sebangan a Unayan.

d. TARITIB SA SEDEPAN NA UNAYAN

So Allah i thatandingan ko omnang a dii mazangkad do mga bilangatao. Phangning ko ron a di ako maribat sa ki penggolalanen naken ko atoran no taritib sa Sedepan na Unayan ambabayaan no pat ta datu maana so Pualas, Padas, Boribid, Binidayan, a siran ni pat ta datu ambabaya ko taritib sa Sedepan na Onayan.

Na isa ka phanabiyaan naken so siyaw a inged a kalelembaan ko siyaw alamin a liaminan ko siyaw a bai a mga babay o borowa sa Sedepan na Unayan, maana so Oyoda sa Madamba, Imoda sa Ganasi, Ayor sa Lininingan, Togon sa kadingilan Dadioba Biabi, Angkini Tubaran, Angkolan so Bita, Sanaolan a Dagook, Lumbatan, Andongan a Makadar. Na lomagaday ko walo a inged sa Kapatagan a liaminan ko Noron a piangaroma o garang a poonan na kodarat o pat panoroganan sa Kapatagan na masamporna ko dowa panoroganan ko sedepan a Onayan a so Sultan sa Bayang nago so Sultan sa Pagayawan a siran ni dowa panoroganan sa sedepan na Onayan.

e. TARITIB SA MALA A BAYABAO

So Allah i pembegay sa ilaham sa di kaaden no karibatan ko atoran no katharo sa phangning ko ron a di makaperiribata a ki penggolalanen naken ko atoran o taritib sa Mala a Bayabao sa kambabaya iron no pat ta datu maana so Marawi, Marantao, nago so soba a Buntong, nago so Antang a Didagen ka siran ni pat ta datu ambabaya ko taritib a atoran sa Mala a Bayabao, nago so dowa ka dangi prampiay a gomaganday ko tarompong a padoman ko taritib sa kambibilangatawi sa Mala a Bayabao na pened ko sapolo ago dowa a inged sa pizogodan na Mala a Bayabao a moriatao i Angoyao, nago so pat ta inged sa Pimbobongan na Mala a Bayabao, nago so pat ta inged sa piphantaran na Mala a Bayabao.

Na isa ka kha'odasan so pito wa datu a moriatao i Poso a kalelembaan ko Sultan sa Bayabao na sii pepened ko dowa lokes a so Amirol Omra sa Maguindanao, nago so datu sa Ramain a siran ni phagamaan, na go phaginaan. So takdir riran sa Mala a Bayabao na aya samporna iyan na so dowa datu a mga panoroganan maana so Sultan sa Ramain nago so Sultan sa Ditsaan a gianan ni dowa a lemba a mga panoroganan sa Mala a Bayabao.

f. TARITIB SA POON NA BAYABAO

So Allah i thatandingan ko kapaar ago so kambaya-baya. Na sabap ko limo iyan na iphanabiya aken so ka khapayag go lalag ko, ko atoran no taritib sa Poon na Bayabao ambabayaan no pat ta datu maana so Talagian, Bualan, Bubong, Lumbak a inged ka siran ni pat ta datu a dii mamagola-ola ko atoran no taritib sa Poona Bayabao.

Isa ka iphanabiya aken ko dowa lokes maana so Moriatao o Anar sa Dongkoan, nago so moriatao o Birowa sa Lumbak. Siran ni phagamaan nago phaginaan, so takdir riran sa Poon na Bayabao na pened ko moriatao o datu a kalelembaan ko Sulutan sa Gata a mosawira o telo a panoroganan na mananggaolo ko datu sa Bayabao a ini solot sa magaget ta malong o telo a panoroganan maana so Sulutan sa Rogan nago so Sulutan sa Taporeg, nago so Sultan sa Bansayan. Siran ni telo a panoroganan a lemba a phagawidan sa Poon na Bayabao.

g. TARITIB SA LUMBA A BAYABAO

Iphanabiya aken so ka khapayag go lalag ko, ko atoran no taritib sa Lumba a Bayabao ambabayaan no pat ta datu maana so dalema Maguing, nago so dalema Talowan, nago so dalema Butud, sago so Galawan Dialongana a siran ni pat ta datu a aya den pat ta gaus ambabaya ko taritib sa Lumba a Bayabao.

Na isa ka phanabiyaan naken so pito ka apo maana so Paropada, nago so Salaman, nago so Lalangiten, nago so Bantayao, nago so Mapantao, nago so Makagining, nago so Dalomabi. Na isa ka phanabiyaan naken so dowa ka wata sa Piagisa, nago so Bowadi sa Loloy na pened ko lima inged a mga pagari Apha, ago si Digowa ko ka papayagian ko dalema Malengen, nago so Pagalongan, nago so Balintao, nago so Dilimbayan, nago so Sebangan. Na isa ka phanabiyaan naken so walo a inged ko pimbobongan na Lumba a Bayabao, nago so walo wa inged ko piphantaran a Lumba a Bayabao.

Na aya samporna iyan na so pat ta panoroganan sa Lumba a Bayabao maana so Sultan sa Borokot, nago so Sultan sa Maribo, nago so Sultan sa Minitepad, nago so Sultan sa Bacolod a siran ni pat ta panoroganan a lemba a phagawidan sa sakampong a Mala a Lumba a Bayabao.

h. TARITIB SA PIAGAPO

So Allah i phoonan nago aya bo khandodan ka ron khasamporna so langowan no kaaden, Phangningko ron a ilahaman nako niyan sa mapiya ka ipenggolalan naken so atoran o taritib a dalema Piagapo ambabayaan no pat ta datu maana so Sultan sa Kormatan go so Sultan sa Pantaon, go so Sultan sa Kabasaran, go so Sultan sa Pened a mosawira o Sultan sa Nonang, ago so Sultan sa Dilabayan.

Siran ni piakambaya ko kambibilangatawi sa tendayai Piagapo nago so sendig a Piagapo a gomaganday sa rasam na gedageda ko atoran a dalema Piagapo, nago so dalema palao a moriatao o pat ta panoroganan, nago so tenday o gakap a kalelembaan ko nem a Sultan na samporna ko Sultan a Diamla ko Bayabao Masiu. Siran ni phagamaan nago phaginaan so takdir riran ka aya tanda a lokes sa Piagapo na pened ko Sultan sa Piagapo na samporna ko pat ta panoroganan sa Piagapo a siran ni lemba a phagawidan sa Piagapo.